YAKIN TARİHTE OLAN ZAZA AYAKLANMALARI

1907-1909 – Dersim Direnişleri

13 Şubat 1925 – Şeyh Said Ayaklanması

26 Mayıs 1927 – Mutki Direnişi

24 Ekim 1930 – Pülümür Ayaklanması

21 Mart 1937 – Dersim Ayaklanması

ALAMUT ZIYAR(ZAZA) DEVLET

İslam’ın ZAZALARCA kabülünden sonra ortaya çıkan Zaza-İslam devletleri arasında askerî gücü en yüksek olan ve egemenlik alanı içerisinde büyük bir otorite kuran Ziyar Zaza Devleti ( آل زیار - Ziyarids) 928 yılında kuruldu. Deylem (Deyleman - Dailam) Aşireti’ne mensup Merdaviçê Ziyar tarafından  Orta İran’ı da kapsayan bir coğrafyada kurulan devlet, Zazaların son büyük egemenliği oldu. Merkezi Cürcan’ın kuzeyi ve Mazendaran’da bulunan ve 928-1043 yılları arasında yaşan devletin egemenlik alanı Taberistan ve Cürcan’ı da içine alarak güneyde İsfahan ve Hamedan’a, batıda El Cezire ve Irak’a, kuzeyde ön Kafkasya’ya kadar uzanıyordu.
Taciklerin İran’da kurduğu ve 875-999 yılları arasında hüküm süren Samanîler Hanedanlığı’nda bir ordu komutanı olan Merdaviç’in Hamedan ve İsfahan’da 928′de başlattığı halk ayaklanması kısa sürede büyük bir taraftar kitlesi buldu. 9. yüzyılın sonlarına doğru Abbasi halifeliği döneminde İslam’ı kabul eden Deylem Aşiretleri’nin Keya Antlaşması ile bir araya gelmesi 930′da devletleşmenin önünü açtı. Böylece, bu dönemde İslam ümmeti içerisinde kahramanlıklarıyla ünlenen Zazalar, 6 hükümdar tarafından yönetilecek ve egemenlik alanlarında birkaç yeni Zaza devletinin tarih sahnesine çıkmasına sebep olacaktı. Sırasıyla, Mardaviçê Zîyar (928-934), Weşamgerê Zîyar (934-967), Zehîrodelê Bêstûn (967-976), Şemsül Mualî Ebulhassan Kawûs (976-1012), Felekül Mualî Menûşehrê Kawûs (1012-1031) ve Enûşirwanê Menûşehr (1031-1043) adlı emirlerin Keykawûs adını alarak hükümdarlık ettiği Ziyarlar, önce yine bir Zaza hükümdarlığı olan Alumutlar’ın ardından Selçukluların saldırıları sonrası zayıflayarak yıkılmıştır.
Gelişmiş bir askerî güce sahip olan Ziyarlar döneminde İslam sonrası Zaza mimarisi büyük bir gelişme kaydetmiş, özellikle astronomi, fizik, tıp ve matematik alanlarında büyük bilim adamları yetişmişti.  Kab Kültürü’nün (konik kubbe veya kümbet) disipline edilmiş ilk halinin mimariye uyarlanmasıyla oluşturuldu 10 köşeli güneş şeklinde yapılan Qaba Kawûs (Gonbad-e Qabus) aynı zamanda bir gözlemeviydi de. El-Burunî gibi bilimadamlarının yetiştiği bu dönemde Zaza emîri Keykawus’in amcası tarafından yazılan Kawûsname (Kâbûsname), devlet felsefesine getirdiği yeni açılımlar ve sosyolojik tespitleriyle kıymetini günümüze dek koruyabilmiştir.

ŞEYH SAİD OLAYI HAKKINDA TÜRK VE YABANCI BASININ YORUMU

TÜRK VE YABANCI BASININ YORUMU

Ayaklanmanın devam ettiği günlerde; Hakimiyet-i Milliye,

Aksam, Cumhuriyet, Vakit, Yeni Türk, Resimli Gazete,

Orak-Çekiç, Vatan, Tanın, Son Saat, Son Telgraf, Tevhid-i

Efkar, Toksöz, Sebilürresad vs. gibi yayın organlarında,

Seyh Said isyanı üzerine çesitli yorumlar yapılıyordu.

Bir örnek olarak, Türk sosyalistlerinin haftalık yayın

organı Orak-Çekiç gazetesi, 26 Subat 1925 tarihli sayısında

irdelediği Seyh Said ayaklanması ile ilgili yorumunda,

Kemalist yönetimi destekliyor ve söyle yazıyordu:

“irticanın basında Seyh Said var.. irticaya karsı

mücadelede halkımız hükümetle beraberdir. Kahrolsun

irtica! Ankara Büyük Millet Meclisi’nde müfrit [asırı]

solun tırnakları, kafasına kurunu vustayi [ortacağ

zihniyetini] dolamıs olan yobazların, gericilerin gırtlağına

yapıstı. Mürtecilerin, yobazların sarıkları, kendilerine

kefen olacak! Yobazlarıyla, seyhleriyle, halifeleriyle,

sultanlarıyla, kahrolsun irtica ve derebeylik!”(20)

Diğer yayınların coğunun isyana dair haber ve yorumları

da asağı yukarı aynı içerikteydi. Örneğin, Cumhuriyet

gazetesi de; “isyan hadisesinin irticaya dayanan fikirlerle

basladığını, asilerin Hilafet meselesini ortaya sürerek halkı

tesvik etmeye kalkıstığını”(21) yazıyordu.

Öte yandan, Seyh Said önderliğindeki Zaza İslami/

Naksibendi hareketini “Kürtçülük” ve “Kürdistan”

meselesi ile iliskilendiren kimi Yazarlar ve yayınlar da

mevcuttu. Ne var ki, bunlar konu hakkında hiçbir kanıt

ortaya koyamıyorlardı. Yazdıkları ise sadece laftan ibaretti.

Hükümetin eline de bu yönlü herhangi bir belge

geçmemisti. Nitekim hükümet, bu tür değerlendirmeleri

adeta tekzip edici nitelikte olan bir açıklama bile yapmak

zorunda kalmıstı.

Konu ile ilgili olarak, Bakanlar Kurulu’nun 03 Mayis 1341

(1925) tarih ve 1885 sayılı kararında; “isyanın umumi ve

mürekkep [birlesik] bir irticanın tezahürü olduğu müsbet

ve malum olan hadisenin matbuatta [basında] Kürt

meselesi sekline inhisar ettirilmesinin [yansıtılmasının]

hakikata gayri mutabik olduğu [gerçekle bağdasmadığı]”

hususlarına yer verildi.(22)

Yabancı basında da, genellikle ayaklanmanın dini nitelikli

olduğu yönündeki görüs ve değerlendirmeler ön plana

çıktı.

İngiltere’de yayınlanan “The Times” gazetesi; “Seyh Said

ve taraftarlarının Genç, Harput ve Diyarbekir’i ele

geçirerek, Abdülhamid’in oğullarından Abdürrahim’i

gıyaben halife ilan ettiklerini, ayaklanmanın söylenildiği

gibi Kürt ulusal hareketi değil, tamamen fanatik bir dini

hareket olduğunu”(23) vurguluyordu.

Fransa’da yayınlanan haftalık “L’illustration” dergisi ise,

Seyh Said isyanının yayıldığı alanı gösteren bir haritaya

sayfalarında yer veriyor ve olayı söyle yorumluyordu:

“Elaziz, Genç ve Palu bölgelerinde Subat sonunda

baslayan ayaklanma oldukça ciddi boyutlar kazandı.

Ayaklanmanın elebasısı Said adında bir Şeyh......

Ayaklanmacılar Ankara’nın din karsıtı politikasından

rahatsızlar ve halifeliğin yeniden tesis edilmesini

istiyorlar.”(24)

                           ŞEYH SAİD VİDEOSU

                                                                          alıntı:   cihat kar

BAŞBAKAN ALİ FETHİ BEY’İN ŞEYH SAİD AYAKLANMASINI DEĞERLENDİRMESİ

BAŞBAKAN ALİ FETHİ BEY’İN DEĞERLENDİRMESİ

24 Subat 1925 tarihinde toplanan TBMM Genel

Kurulu’nda, Basbakan Ali Fethi bey [Okyar], Seyh Said

ayaklanmasına iliskin ayrıntılı açıklamalarda bulundu.

Basbakan konusmasında; “Naksibendi Seyhlerinden Seyh

Said’in emriyle 13 Subat 1925 günü isyanın fiilen Piran’da

baslamasıyla birlikte, asiler tarafından telgraf hatlarının

tutulduğunu, hapishanelerin basıldığını, Genç, Çabakcur,

Hani ve Palu’da hükümet konaklarına hücum edilerek

jandarmaların esir alındığını, ‘Sallallahu Muhammed!

Teslim! Teslim!’ nidalarıyla askeri müfrezelere saldırılar

düzenlendiğini, bu mıntıkayı ele geçiren asilerin 23 Subat

günü Elaziz vilayet merkezine kadar ilerlediklerini, her

taraftan yardım görmek suretiyle kuvvetlenen asilerin

karsısında tutunamayan müfrezelerin geri çekilmeye

mecbur olduklarını” ifade ederek, ayaklanmanın askeri

safahati hakkında ayrıntılı bilgi vermesini müteakip, ele

geçirilen birtakım belgeleri açıkladı ve “hilafetçiliğin,

seriatçılığın isyanın emelinde yattığıni” açık bir sekilde

beyan etti.Başbakan ayrıca; “vesikalardan birinde, hilafet, seriat veSultan Abdülhamid’in oğullarindan birinin saltanatını

temin etmek”ten söz edildiğini ifade ederek, aynı tarzda,

“din propagandasına ve seriatin geri getirilmesi ilkesine

dayanan kampanya” hakkında bilgi verdi. Anlasılıyordu ki,

Şeyh Said güçlerinden ele geçirilen birtakım mektuplar ile

bölgede dağıtılan beyannameler, hükümete intikal

ettirilmisti. Basbakan söyle devam etti: “Beyannamelerin

birinde; ‘din mahvoluyor, İslamiyet’in mahvına yürünüyor,

dinin yasatılması ve muhafazasına Allah tarafından Seyh

Said memur edilmistir’ denilmis ve Seyh Said’e Mehdi

süsü verilmistir.”(18)

Seyh Said hareketinin bir irticai ayaklanma olduğu

görüsünü, elindeki belgelere dayanarak TBMM

kürsüsünden kamuoyuna resmen ilan eden Basbakan’in,

aynı konusmasında; “ötede beride dolastıkları isitilen

kanunen yakalanamayan tanınmış Kürtçü zevat tarafından

fiiliyata tesvik vardır” diyerek, “Kürtçü kıskırtma”dan söz

etmesi ve ayaklanmayı “din perdesi altında Kürtçülük”

olarak addetmesi ise önyargıya dayalı kisisel bir iddiadır.

8 Zira bu iddia, Basbakan’ın elindeki Seyh Said’e ait olan

mektup ve beyannamelerin içeriği ile çelistiği gibi daha

sonra değineceğimiz üzere, Seyh Said ve isyanın diğer

önderlerinin Sark İstiklal Mahkemesi’ndeki savunmaları ile

de tamamiyle tezat teskil etmektedir. Kaldı ki, o dönemde

“Kürtçü” olarak tanınan ve Azadi örgütü yetkililerinden

olan Diyarbekirli Kadri Cemilpasa gibi bazı sahsiyetler,

bırakınız kıskırtıcılık yapmayı, ayaklanmadan haberlerinin

bile olmadığını yıllar sonra kaleme aldıkları hatıralarında

açık bir sekilde itiraf etmislerdir.(19) Bu konuyu ayrı bir

baslık altında irdeleyeceğiz.
alıntı:cihat kar

ŞEYH SAiD’iN BEYANNAME VE MEKTUPLARI

ŞEYH SAiD’iN BEYANNAME VE MEKTUPLARI

Seyh Said bu arada, “Emir’ül Mücahidin Muhammed Said

El-Naksibendi” imzasıyla halka yönelik çesitli

beyannameler yayınladı. Ayrıca, direnise destek vermeleri

için Alevi Zaza asiret reisleri, Kürt bey, ağa ve asiret

reisleri ile Ergani’deki Türk bey ve ağalarına da aynı imza

ile mektuplar gönderdi ve onları Kemalist yönetime karsı

ortak mücadeleye davet ederek yardım istedi.

Yayınlanan beyannamelerden birinde; “Kurulduğu günden

beri din-i mübini Ahmedi’nin [Hz.Muhammed’in apaçık

dini] temellerini yıkmaya çalısan Türk Cumhuriyeti Reisi

Mustafa Kemal ve arkadaslarının, Kur’an’ın ahkamına

aykırı hareket ederek, Allah ve peygamberi inkar ettikleri

ve Halife-i islam’ı sürdükleri için, gayri mesru olan bu

idarenin yıkılmasının bütün islamlar üzerinde farz olduğu,

Cumhuriyetin basında bulunanların ve Cumhuriyete tabi

olanların mal ve canlarının seriat-ı garrayi Ahmediyye’ye

[Hazreti Muhammed’in seriatı] göre helal olduğu...”(11)

hususlarına yer veriliyordu.

Bir baska beyannamede de; “Hilafetsiz Müslümanlık

olmaz! Halife memleketten çıkarılamaz! simdiki hükümet

mütemadiyen dinsizlik nesretmektedir. Kadınlar çıplaktır.

Mekteplerde dinsizlik ilerliyor...”(12) seklinde ifadeler yer

alıyordu.

Seyh Said, Urfa’daki izoli Kürt asireti reisi Bozan Ağa’ya

gönderdiği mektupta; “1300 seneden beri Cenabı Hakk’ın

Peygamber Efendimizi göndermekle nesir ve tebliğ ettiği

dinimizi imhaya çalısanlara karsı harp ilan ettim. Bunda

bana yardım edilmezse, cümlece mahvoluruz!”(13)

diyordu. Ancak İzoli asiretinden yardım alamadı.

7

Seyh Said, yine Urfa’daki Milli asireti reisi Halil Beg’e

gönderdiği mektupta; “Simdiki hükümet İslam Hilafetini,

Saltanatı, mesihatı İslamiye’yi [Seyhülislam Makamı] ve

ilim medreselerini ilga etmis, Evkaf Nezaretini [Vakıflar

Bakanlığı] kafirlik maarifine ilca etmis[çevirmis], kadınlık

mesturunu[örtünme] kaldırmıs, zinayı ve içki içilmesini,

kadınların yabancılarla dans yapmasını mübah kılmıs, bu

gibi fuhsiyata mahsus mesela dans salonu, tiyatro, sinema,

bar ve umumhane gibi genis binalar insa etmisler, Allah ve

Resulünün dini olan dinimizle istihza[alay] etmekte

bulunmuslar, onların namına olarak ahkamı İslamiyeyi

tahkir ve İslamiyetin esaslarını değistirmisler, erkanı

sarsmıslar, dine karşı ve bu din erbabına karsı ilan-ı harp

eylemisler. Allahü Taala din ve Seriatın intikamını almaya

baslamıstır.. himmetinizden muavenet talebinde

bulunuyorum, bütün asiretlerinize bildiriniz.”(14) diyordu.

Milli asireti de destek vermedi.

Seyh Said, Varto’daki Alevi Zaza olan Hormek asireti

reisleri Halil, Veli ve Haydar Ağalara gönderdiği mektupta

da söyle yazıyordu:

“Din-i mübini Ahmedi’yi, kafir olan Mustafa Kemal’in

yedi zulmünden tahlis etmek[kurtarmak] gazası niyetiyle

susar’a hareket edildi. Bu gaza ve cihadın mezhep ve

tarikat tefrik edilmeden, ‘Lailahe illallah Muhammedün

Resulüllah’ diyen bütün İslam muvahhidleri üzerinde farz

olduğundan, büyük bir gayret ve secaat sahibi olan

Müslüman asiretinizin de seriat-ı garrayi Ahmediyye’ye ve

bu cihad-ı ekbere itba’ edeceğinize itimadım berkemaldir.

Ya eyyühel-ensar, dinimizi ve namusumuzu bu

mülhidlerin[imansızların] elinden kurtaralım, size

istediğiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hükümet bizi de

kendisi gibi dinsiz yapacaktır.

Bunlarla cihad farzdır.”(15) Ne yazık ki Hormek asireti de

Seyh Said’e destek vermedi, bilakis devlet güçleri ile

birlesti.

Öte yandan, Dersim Mebusu ve Alevi Zaza olan Hasan

Hayri Efendi, Seyh Said’in Elaziz Cephesi Kumandanı

olarak görevlendirdiği Seyh Serif ile dayanısma içerisine

girdi. Elaziz’de Seyh Serif ile birlikte hazırladığı ortak bir

mektup, 06 Mart 1925’te Dersim’deki tüm asiret

reislerine gönderildi.(16) Seyh Said’in diğer mektuplarında

da benzer görüsler yer almaktadır. “Kürt” isminin dahi

geçmediği söz konusu mektup ve beyannameler, direnisi

sahiplenmek isteyen Kürt siyasi çevrelerince ileri sürülen

“Şeyh Said Kürtlük ve Kürdistan için ayaklandı” önündeki

iddiaları tümüyle çürütmektedir

SIKI YÖNETİMİN İLANI

Seyh Said önderliğindeki Zaza ayaklanması, 13 Subat 1925

tarihinde Piran’da baslayıp, ardından tüm Sünni Zaza

yerlesim birimlerine yayılırken, Ankara’da 21 Subat 1925

akşamı, Basbakan Ali Fethi Bey [Okyar], TBMM Baskanı

Kazım Bey [Özalp] ve CHF[CHP] Genel Baskan Vekili

İsmet Pasa [inönü], M.Kemal Pasa’nın [Atatürk]

baskanlığında isyan hareketini görüsmek üzere Çankaya

Köskü’nde toplandılar. Bilahare, aynı gece Bakanlar

Kurulu M.Kemal’in baskanlığında toplanarak bölgede

sıkıyönetımin ilan edilmesi yönünde karar aldı.

Basbakan Ali Fethi Bey imzası ile TBMM Baskanlığına

gönderilen 21 Subat 1925 tarihli yazı söyle idi:

“Ergani vilayetinin bir kısmında devletin silahlı

kuvvetlerine karsı meydana gelen isyan, Diyarbekir,

Elaziz, Genç vilayetlerine de geçmis ve genislemeye

müsait görünmüs olduğundan; Mus, Ergani, Dersim,

Diyarbekir, Elaziz, Genç, Siverek, Mardin, Urfa, Siirt,

Bitlis, Van, Hakkari vilayetleriyle Erzurum vilayetinin

Kığı ve Hınıs kazalarında bir ay müddetle örfi idare

[sıkıyönetim] ilan edilmistir. Anayasanın 86’ncı maddesi

gereğince keyfiyeti yüksek Meclis’in tasdikine arz

eylerim.”(17)

Hükümetin sıkıyönetim ilan ettiği yerlesim birimlerinden

Mardin, Urfa, Van ve Hakkari gibi sınır illerinde Zazalar

yasamıyorlardı. Nitekim, direnis süresince bu illerde

herhangi bir kıpırdanma da olmamıstı. Mus, Siirt ve Bitlis

illerinde ise sadece birer ilçede (Varto, Baykan, Mutki)

Zazalar mukimdiler. Hükümet, Kürt, Arap, Süryani ve

Yezidilerin yerlesik bulundukları söz konusu sınır illerini

(Mardin, Urfa, Van, Hakkari) sıkıyönetim kapsamına

almakla, Zaza bölgesine Suriye, Irak ve Iran’dan

gelebileceğini düsündügü olası silah yardımını alınacak

tedbirlerle önlemeyi amaçlamıstı.
alıntı:cihat kar